Budget 2024: 163 વર્ષના ઈતિહાસમાં બજેટમાં 10 ફેરફારો કરવામાં આવ્યા, દાયકાઓ જૂની પરંપરા તોડી

Budget 2024: 23 જુલાઈના રોજ બજેટ રજૂ થવામાં એક સપ્તાહ કરતાં પણ ઓછો સમય બાકી છે. દર વખતની જેમ આ વખતે પણ ખેડૂતો અને નોકરિયાત વર્ગને નાણામંત્રી પાસેથી ઘણી અપેક્ષાઓ છે. કેન્દ્રીય નાણામંત્રી સાતમી વખત બજેટ રજૂ કરવા જઈ રહ્યા છે. દેશમાં બજેટનો ઈતિહાસ ઘણો રસપ્રદ છે. દેશમાં આ પહેલા પણ અનેક ઐતિહાસિક બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. બજેટ રજૂ કરવાની પરંપરા બ્રિટિશ કાળમાં 1860માં શરૂ થઈ હતી. ત્યાર બાદ બજેટમાં ઘણા ફેરફારો થયા છે.
1950 સુધી બજેટ રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં છપાતું હતું. પરંતુ તે લીક થયા પછી, નવી દિલ્હીના મિન્ટો રોડ સ્થિત પ્રેસમાં પ્રિન્ટિંગ થવાનું શરૂ થયું. આ પછી, 1980માં, તે નાણા મંત્રાલયની અંદરના સરકારી પ્રેસમાં છાપવાનું શરૂ થયું.
 
વર્ષ 2017 સુધી રેલ્વે બજેટ અને સામાન્ય બજેટ અલગ-અલગ રજૂ કરવામાં આવતું હતું. આ માટે દિવસ પણ અલગ હતો. અગાઉ સંસદમાં રેલવે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ પછી સામાન્ય બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ 2017માં રેલ્વે બજેટને સામાન્ય બજેટમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યું અને ત્યારથી માત્ર એક જ બજેટ રજૂ કરવામાં આવે છે.
 
1999 સુધી, બજેટ ભાષણ ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા કામકાજના દિવસે સાંજે 5 વાગ્યે રજૂ કરવામાં આવતું હતું. પરંતુ યશવંત સિંહાએ આ પરંપરાને બદલીને 1999માં સવારે 11 વાગ્યાની કરી હતી.
 
1977માં તત્કાલિન નાણામંત્રી હિરૂભાઈ મુલજીભાઈ પટેલે માત્ર 800 શબ્દોનું બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું. આ અત્યાર સુધીનું સૌથી ટૂંકું બજેટ ભાષણ હોવાનું કહેવાય છે.
 
1991માં મનમોહન સિંહના બજેટ ભાષણમાં કુલ 18,650 શબ્દો હતા. તે પછી, બીજા સ્થાને અરુણ જેટલી છે જેમના 2018ના બજેટ ભાષણમાં 18,604 શબ્દો હતા.
 
અગાઉ નાણામંત્રી બજેટ રજૂ કરવા માટે લાલ બ્રીફકેસ લઈને આવતા હતા. પરંતુ 2019માં નાણાપ્રધાન નિર્મલા સીતારમણે તેને ભારતીય લુક આપીને કાપડમાંથી બનાવ્યું અને તેની સાથે ગૃહમાં પહોંચ્યા.

મોરારજી દેસાઈ એવા વ્યક્તિ છે જેમણે દેશમાં સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કર્યું છે. તેમણે 10 વખત ભારતનું કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કર્યું છે. આ સાથે તેમણે તેમના જન્મદિવસે 29 ફેબ્રુઆરી 1964 અને 1968ના રોજ બે વાર બજેટ પણ રજૂ કર્યું હતું. અગાઉ બજેટ ફેબ્રુઆરીની છેલ્લી તારીખે રજૂ કરવામાં આવતું હતું.
 
કેન્દ્રીય નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ સાતમી વખત બજેટ રજૂ કરનાર પ્રથમ મહિલા નાણામંત્રી છે. આ પહેલા સંસદમાં દેશનું બજેટ રજૂ કરનાર પ્રથમ મહિલા ઈન્દિરા ગાંધી હતા. 1969 માં, તત્કાલીન વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ તેમની પોતાની સરકારના નાયબ વડા પ્રધાન અને નાણાં પ્રધાન મોરારજી દેસાઈ પાસેથી નાણાં મંત્રાલયનો હવાલો પાછો લઈ લીધો હતો.
 
અગાઉ દેશમાં બજેટ અંગ્રેજી ભાષામાં જ પ્રકાશિત થતું હતું. પરંતુ જ્યારે ભારતના ત્રીજા નાણામંત્રી સીડી દેશમુખે 1951માં બજેટ રજૂ કર્યું ત્યારે બજેટના તમામ દસ્તાવેજો હિન્દીમાં છપાયા હતા.
 
15 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ ભારત આઝાદ થયું અને સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ તત્કાલિન નાણામંત્રી આરકે સન્મુખમ શેટ્ટી દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. નાણામંત્રી આરકે સન્મુખમ શેટ્ટી, જેઓ વકીલ અને અર્થશાસ્ત્રી તેમજ રાજકારણી છે, તેમનો પરિચય શેટ્ટીએ કરાવ્યો હતો. સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ બજેટમાં કોઈ કર દરખાસ્ત ન હતી અને તેમાં સ્વતંત્રતા દિવસ એટલે કે 15 ઓગસ્ટ 1947 થી 31 માર્ચ 1948 સુધીના માત્ર સાડા સાત મહિનાના સમયગાળાને આવરી લેવામાં આવ્યો હતો.